Luther, een mens zoekt God

Voor de meeste tijdgenoten ging het niet om de vraag of Luther een aangenaam mens was. Als je wilt weten wat Luther voor hen betekende, moet je kijken naar de reacties op zijn overlijden. Klokken in steden en dorpen die geluid werden. Kinderen die neer knielden langs de straat als de begrafenisstoet langs kwam. Volwassenen die hun tranen niet konden tegenhouden. Een erehaag van professoren, studenten, bestuurders en burgers toen de overledene werd begraven. Luther had de mensen hun zelfrespect teruggegeven. Hij had mensen bevrijd uit de slavernij van bijgelovige angst en dwangmatig geloof. Mensen kregen hun gevoel voor eigen verantwoordelijkheid weer terug. Knellende banden van een heerszuchtig geloof werden verbroken. Vrijheid kwam daarvoor in de plaats. Een vrijheid binnen het kader dat de Bijbel aangaf in plaats van het benauwende kerkelijke kader. Binnen dat kader konden mensen zich echt ontplooien en eigen keuzes maken. De ontdekking van Luther dat niet de kerk kon vrijspreken van zonden, maar dat alleen het geloof in Christus mensen rechtvaardigde voor God, zette de oude wereld op z’n kop. Luther greep niet in de eerste plaats in op de misstanden waar al lang over werd geklaagd, maar hij gaf een radicaal nieuwe kijk op de verhouding tussen God en mens. Vergelijk het met een sleutelwoord uit onze tijd. “Emancipatie” heeft na 1968 een radicale ommekeer in onze samenleving teweeggebracht in politiek, sociaal, economisch en religieus opzicht. Het heeft in plaats van de gemeenschap het individu centraal gesteld en daarmee het huwelijk en gezin zijn bevoorrechte positie ontnomen en zelfs het belastingstelsel beïnvloed doordat het inkomen van partners los van elkaar beoordeeld wordt. En zo gaf het concept van de “rechtvaardiging door het geloof alleen” een ander aanzien aan de 16e -eeuwse samenleving. Sleutelbegrippen kunnen de tijdgeest bepalen maar mensen kunnen er ook door verblind worden. Aflaatbrieven vormden de aanleiding voor het verzet van Luther tegen een kerk die genade voor geld te koop aanbood. Selderhuis verhaalt dat aflaatbriefjes zelfs op voorraad gemaakt werden en dus ook besteld konden worden (blz. 83). Mensen waren zo bang voor hel en vagevuur en de Bijbelkennis was zo gering dat massa’s mensen generaties lang dachten dat hemels heil te koop was. Voor we daar vol onbegrip op reageren is het goed weer de stap naar de eigen tijd te maken. De huidige fixatie op emancipatie en gelijkheid is net zo absurd als de fixatie op aflaat toen. Een staat die rechtvaardigheid opoffert aan emancipatie en daardoor gelijke gezinnen fiscaal ongelijk behandelt en “zelfs gezinnen met een zieke of gehandicapte partner niet van dit totalitaire beleid wenst uit te sluiten, die staat is bezig te verworden tot een zichzelf legitimerende roversbende”, schreef een verontwaardigde hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad in zijn commentaar op 22 juni 2016. “Jede Konzequenz führt zum Teufel”. Dat gold toen de gedachte dat genade te koop was. En dat geldt nu emancipatie en gelijkheid waaraan alles ondergeschikt wordt gemaakt. Het zijn begrippen die geen vrijheid produceren, maar tot een dwangbuis verworden. Sleutelbegrippen bepalen de inrichting van een samenleving. Het feit dat Luther vaststelde dat genade niet te koop is, maar door God geschonken wordt om niet, betekende binnen de kaders van de 16e eeuw een herbezinning op kerk, prediking, levensstijl, huwelijk, onderwijs, politiek, hemel en hel, dood en duivel. Iemand die dat voor elkaar krijgt en elke weerstand en tegenstand weet te doorstaan en te overwinnen is een groot figuur. Helaas ging Luther in zijn baanbrekende werk nogal eens ruw te werk. Toen in 1525 boeren in opstand kwamen tegen hun landheren en Luther om hulp vroegen, reageerde hij hard. Boeren kwamen in opstand tegen het wettige gezag. Daarom moest je ze vernietigen, wurgen, steken, dood slaan zoals je een dolle hond doodslaat (blz. 200). Het is ontzettend jammer dat Luther zich ook schandelijk over Joden heeft uitgelaten. Joden zijn een gezwel, zij moeten verwijderd worden. Hun synagogen moeten in brand gestoken worden, hun huizen verwoest, hun heilige boeken in beslag genomen (blz. 288). Selderhuis maakt duidelijk dat ook tijdgenoot Erasmus zich antisemitisch heeft opgesteld, maar dit trekt veel minder de aandacht. Ook is duidelijk dat de oude Luther tegen iedereen die zich van hem onderscheidde bruut te keer kon gaan. Het zijn opmerkingen die niet dienen om Luther te verdedigen. Selderhuis is heel duidelijk en afgewogen in zijn bewoordingen. Dat Luther eeuwen later misbruikt werd door de nazi’s in hun antisemitische propaganda heeft hij aan zichzelf te wijten. Desondanks is Luther een groot man geweest. Dat zagen ook zijn vrienden en zelfs zijn tegenstanders in. Als eenling tornde hij op tegen de gevestigde machten van zijn kerk. Hij brak er door heen en legde de basis voor de Nieuwe Tijd. Zijn vrienden verdroegen zijn grote gebreken omdat zij oog hadden voor zijn enorme betekenis. Hij gaf het Woord, de Bijbel, terug aan het volk. Selderhuis beschrijft het leven en werk van Luther in soepele en toegankelijke bewoordingen. Daarmee is zijn boek geschikt voor een breed publiek. Ook voor diegenen die zich niet tot “gelovigen” rekenen, maar wel interesse hebben voor het Europese culturele erfgoed. Pakkende citaten uit de brieven, de tafelgesprekken en de preken van Luther brengen de reformator dicht bij ons. Daar komt nog een relativerende en genuanceerde benadering bij. Regelmatig lezen we: of het nu zus of zo is gegaan, doet er eigenlijk niet zozeer toe, het gaat om de kern. Heeft Luther eigenhandig in 1517 zijn stellingen aangeslagen op de deur van de slotkapel in Wittenberg? Het doet er niet zo veel toe, het gaat om de inhoud van die stellingen. Heeft Luther in 1521 op de Rijksdag van Worms echt gezegd: “Hier sta ik. Ik kan niet anders”? Het maakt niet zo veel uit, het gaat er om dat hij elke druk om zijn standpunten te herroepen heeft weerstaan. Herman Selderhuis is hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit van de Christelijke Gereformeerde Kerken te Apeldoorn en bereidt herdenkingsactiviteiten voor in het kader van 500 jaar Reformatie (1517-2017). Uitgever De Banier heeft er een mooi boek van gemaakt. Het resultaat is een prachtige biografie over het leven van Luther, die God zocht en omdat de kerk hem de weg niet kon wijzen, zelf op zoek ging. Zijn zoektocht bracht een aardbeving teweeg die tot op heden de kaart van kerkelijk Europa bepaalt.